ایمنی شیمیایی :
مقدمه:
محيط اطراف انسان را مواد شيميايي فرا گرفته كه به صورت مستقيم يا غيرمستقيم از طريق هوا، خاك، آب و مواد غذايي كه مي‌تواند سلامت محيط و انسان را به خطر اندازد در تماس مداوم با آنها مي‌باشد.
در سال 1942 تعداد مواد شيميايي شناسايي شده حدود 000/600 در سال 1947 حدود 4 ميليون و در حال حاضر 11 ميليون مي‌باشد، ساليانه 1000 تا 2000 ماده شيميايي جديد نيز به اين تعداد اضافه مي‌شود و اين در حالي است كه هر ساله 000/100 ماده شيميايي متفاوت توليد يا استفاده مي‌شود. كه فقط براي 000/10 نوع ماده شيميايي اطلاعات سم شناسي تهيه و در دست است و از كل مواد شناسايي شده شيميايي فقط 1% آن مصرف عمومي دارد.
بعضي از آمارهاي WHO ، گوياي اين واقعيت است كه 4 ميليون نفر در سطح جهان در صنايع شيميايي مشغول به كار هستند به طوري كه يك ميليون انسان سالانه در اثر تماس غير ايمن با مواد شيميايي دچار مرگ شده و يا از كار افتاده مي‌گردند و 4-1 ميليون مسموميت ناشي از آفت كش‌ها نيز اتفاق مي‌افتد.
5 تا 10 درصد آفت كش‌ها در بهداشت عمومي مصرف دارند و 90 تا 95 درصد در كشاورزي مورد استفاده قرار مي‌گيرد، براي مثال پاكستان، ساليانه در بخش كشاورزي حدود 000/20 تن (حدود 97% كل موارد مصرف در جهان) آفت كش استفاده مي‌نمايد و در مقابل فقط 85 تن مصارف بهداشتي دارند. مسلما اين مقدار از آفت كش، سلامت محيط زيست و انسان را به مخاطره خواهد افكند و مهمتر از همه زماني كه اين آفت كش‌هاي انباشته شده از نظر شيميايي منسوخ و يا ناخواسته باشند يك منبع خطر پايدار در محيط را بوجود خواهد آورد استفاده از مواد شيميايي جهت توسعه اقتصادي ـ اجتماعي از ضروريات است لذا مديريت ايمن مواد شيميايي يك انتخاب نيست بلكه ضرورت و اولويت است در مديريت ايمني مواد شيميايي چگونگي واكنش در مقابله و تماس با انواع گوناگون مواد شيميايي بسيار مهم است.
برنامه ايمني شيميايي چيست ؟
برنامه بين المللي ايمني شيميايي از سال 1980 با همكاري UNEP در برنامه بهداشت محيط ملل متحد ILO سازمان جهاني كار و WHO تدوين و به مورد اجرا در آمد.
پيشگيري و مديريت اثرات مضر كوتاه مدت و بلند مدت مواد شيميايي بروي انسان و محيط زيست از توليد، استفاده تا انهدام آن را ايمني شيميايي گويند. در سال 1992 كنفرانس UNCEDبا علم به اين كه مديريت مواد شيميايي لازمه توسعه پايدار است در دستور كار 21 فصل نوزدهم استراتژي فعاليت‌هاي خود در زمينه مديريت صحيح مواد شيميايي را با ديدگاه زيست محيطي مشخص و شش محور زير را مد نظر قرار داد :
1 ) گسترش و سرعت بخشيدن به ارزيابي بين المللي خطرات احتمالي مواد شيميايي و سموم
2 ) هماهنگي در طبقه بندي مواد شيميايي و الصاق بر چسب بر ظروف حاوي مواد شيميايي و سموم
3 ) تبادل اطلاعات در زمينه مواد شيميايي و خطرات احتمالي اين مواد
4 ) تدوين برنامه هاي كاهش خطرات احتمالي
5 ) افزايش ظرفيت‌ها و قابليت‌هاي ملي براي مديريت مواد شيميايي
6 ) جلوگيري از حمل و نقل بين المللي و غير قانوني توليدات سمي و خطرناك.
دليل اصلي توجه به مديريت مواد شيميايي بستگي به اين حقيقت دارد كه اين مواد اثرات مضر خود را بروي محيط و انسان مي‌گذارند خصوصا در توسعه زندگي مدرن، از طرفي استفاده پايدار از مواد شيميايي به منظور تامين اهداف اجتماعي و اقتصادي جامعه جهاني امري اساسي است.
اهداف برنامه ايمني شيميايي
برنامه ايمني شيميايي دو هدف اصلي را دنبال مي‌كند.
1 ) فراهم نمودن پايه هاي علمي جهت استفاده ايمن از مواد شيميايي از طريق ارزيابي خطر براي محيط و انسان. اين اطلاعات به آن معنا است كه كشور‌ها برنامه هاي ايمني شيميايي خود را در اين زمينه ارتقاء دهند.
2 ) ارتقاء قابليت‌هاي ملّي (همكاري‌هاي تخصصي) در جهت ارتقاء ارائه فوريت‌ها و حوادث شيميايي و بررسي اثرات زيان آور تماس با مواد شيميايي.
مديريت مواد شيميايي
نيل به مديريت صحيح مواد شيميايي با هدف كاهش مخاطرات و پيشگيري از عوارض سوء در كليه مراحل چرخه عمر ماده شيميايي انجام مي‌پذيرد كه شامل مرحله توليد يا واردات، انجام فرآيند، نگهداري، حمل و نقل، توزيع، كاربرد و دفع آن است.
شكل 1 ـ چرخه عمر مواد شيمياييCradel to Grave
با توجه به اين كه مواد شيميايي در همه عرصه هاي زندگي، حضور دارند لذا بخش‌هاي مختلف اعم از دولتي، صنعتي و كشاورزي و نيز موسسات تحقيقاتي، گروه ها و فرد فرد افراد جامعه بايد از مديريت صحيح ايمني شيميايي آگاه باشند.
1ـ1 اهداف
هدف از مديريت صحيح مواد شيميايي (ايمني شيميايي) حفظ سلامت انسان و پيشگيري از عوارض سوء (مواد شيميايي) بر محيط زيست است كه با اقدامات زير انجام مي‌پذيرد.
- ارتقاء آگاهي : بخش‌هاي مختلف جامعه در خصوص مخاطرات مواد شيميايي
- پيشگيري : اتخاذ روش‌هايي براي جلوگيري و يا به حداقل رساندن آلودگي مواد شيميايي، حوادث، مسموميت‌ها.
- كنترل و مديريت : مواد شيميايي كه براي سلامتي و محيط زيست، در مراحل مختلف استخراج، توليد، كاربرد، حمل و نقل، نگهداري (انبار) و رفع، مخاطره آميز مي‌باشند كه شامل آمادگي در مواقع اضطراري و توانايي مقابله با بروز حوادث نيز مي‌باشد. براي ادامه بحث لازم است ارتباط و تفاوت Risk و Hazard بيان گردد.
Hazard (خطر) : عبارت است از خاصيت ذاتي يك ماده شيميايي كه در صورت مواجهه، موجب بروز عوارض سوء بر سلامت انسان و محيط زيست خواهد شد.
Risk (احتمال خطر) : عبارت است از احتمال رخداد اثر سوء ناشي از يك ماده شيميايي بر انسان و محيط زيست، و درجه اهميت و بزرگي پيامد آن اثر سوئي است كه بدنبال خواهد داشت.
سياست‌هاي مديريت مواد شيميايي (ايمني شيميايي) بدون در نظر گرفتن سياست‌هاي كلان كشور نظير توسعه اقتصادي، بازرگاني، امور اجتماعي، توليدات كشاورزي و سلامت عامه نمي‌تواند مورد ارزيابي قرار گيرد.
تجربه نشان مي‌دهد كه مديريت صحيح مواد شيميايي مي‌بايست بازتابي از يك نگرش احتياطي و كاربردي نمودن آن از نظر اقتصادي به گونه اي باشد كه در قالب برنامه ملي گنجانيده شود.
اهداف برنامه ايمني و مديريت مواد شيميايي
1 ) كمك به بهبود و ارتقاء درك مخاطرات مواد شيميايي و ايمني توليد، كاربرد، حمل و نقل و روش‌هاي دفع به منظور حصول اطمينان از عملكرد، اطلاعات لازم مي‌بايست براي مسئولين و مقامات جامعه، صنعت و كارگران و افكار عمومي به روشي مناسب و با جزئيات و تفصيل متناسب تهيه و در دسترس باشد.
2 ) محدود و كنترل نمودن انتشار مواد و محصولات خطرناك در طي استخراج (خصوصا در معدن كاري) توليد، فرآيند، توزيع، حمل و نقل، بسته بندي، كاربرد، نگهداري و دفع
3 ) جايگزين نمودن مواد و فرآيند‌هاي ايمن به جاي انواع مخاطره آميز آن به منظور كاهش احتمال خطر. اين امر مي‌تواند شامل اقدامات غيرشيميايي براي كنترل حشرات و ناقلين عوامل بيماري زا باشد. در اين رابطه مي‌بايست اطمينان حاصل نمود كه مواد جايگزين عوارض سوء بر سلامت انسان نداشته باشد.
4 ) كاهش و بهينه سازي محتواي مواد شيميايي و پس مانده هاي خطرناك منتشره و تخليه شده
5 ) كنترل و محدود نمودن، واردات، توليد، كاربرد و دفع مواد و محصولات خطرناك
6 ) پيشگيري از حوادث شيميايي و در صورت بروز آن كنترل عوارض سوء مرمّت حل حادثه و باز پروري و توانبخشي افراد در معرض
7 ) ايجاد محدوديت و به حدود مجاز رساندن غلظت آلاينده هاي شيميايي خطرناك و باقيمانده آنها در مواد غذايي و آب آشاميدني، مواد مصرفي و محيط زيست
8 ) پاكسازي محل‌هاي آلوده از كاربرد غلط مواد شيميايي
9 ) نوتواني سلامت افرادي كه در معرض مواد خطرناك قرار گرفته اند
10 ) كاهش توليد پس مانده هاي خطرناك و مواجهه انسان و محيط زيست با زباله ها از طريق اتخاذ روش‌هاي تصفيه صحيح.
از اوّليه ترين و مهم ترين گام‌هايي كه كشور‌ها مي‌بايست در زمينه ايمني شيميايي بردارند ارزيابي مخاطرات و مشكلات محلي و اجراي سياست‌ها و برنامه هاي مديريت مواد شيميايي به روش گام به گام در پرتو آن است.
تهيه پروفايل كشوري ايمني شيميايي ارزيابي سيستماتيك از زيرساخت‌هاي موجود براي مديريت ايمني مواد شيميايي و شناسايي مشكلات اصلي و نقاط بحراني است كه شروع خوبي براي تعيين اولويت‌ها مي‌باشد.
علاوه بر آن، بدليل رشد و توسعه اقتصادي منطقه اي، همكاري بين كشور‌ها در موارد مرتبط با مديريت مواد شيميايي بيش از پيش اهميت خواهد يافت. اين همكاري‌ها نه تنها به كشور‌ها امكان فعاليت مشترك در جمع آوري اطلاعات، مديريت و ارزيابي مخاطرات مواد شيميايي را مي‌دهد بلكه امكان ايجاد فرصت‌هاي واردات بازرگاني و توسعه اقتصادي را نيز فراهم مي‌نمايد.
2ـ1 اصول
بعضي از اصول پايه كه زير بناي مديريت صحيح مواد شيميايي را بوجود مي‌آورند همگام با اهداف اصلي در پيشگيري از اثرات سوء بر سلامت و محيط زيست است. در ميان اين اصول كه مي‌بايست همواره در طراحي، به روز نمودن يا اجراي سياست‌ها و برنامه هاي مديريت مواد شيميايي مورد توجه قرار گيرند عبارتند از :
1 ) مسئوليت ايمني شيميايي با كليه بخش‌هاي جامعه است :
اين مهم از طريق گسترش فرهنگ ايمني بايد ارتقاء يابد، بطوريكه همه سازمان‌ها و افراد درك صحيح از مخاطرات عملكرد فعاليت‌هاي خود وموادي كه با آن سروكار دارند داشته باشند و مسئوليت عوارض سوءاحتمالي آنها را بپذيرند و حفاظت از محيط زيست و سلامت آحاد جامعه را يك رسالت اجتماعي بدانند تا يك الزام حقوقي.
2 ) مواد شيميايي بايد در راستاي ارتقاء توسعه پايدار بكار رود :
كاربرد فنآوري‌هاي جديد با سميّت كمتر بايد توسعه پيدا نموده و از مواد شيميايي كه پايداري آنها در محيط بيشتر است كمتر استفاده گردد زيرا توليد و استفاده از مواد شيميايي بدون توجه به اثرات آن بروي سلامت و محيط زيست، مغاير با اهداف توسعه پايدار اجتماعي، صنعتي و كشاورزي است.
3 ) تعيين اولويت‌ها :
محدوديت منابع در بسياري از كشور‌ها موجبات عدم اجرا و ارتقاء برنامه هاي ايمني شيميايي را فراهم مي‌نمايد، لذا درك ماهيت و وسعت مخاطرات موجود در هر كشور و تمركز فعاليت‌ها در زمينه آن گروه از فرآيند‌هاي شيميايي، مواد و محصولات و كاربرد‌هاي آن كه بيشترين مخاطرات را به همراه دارند از اهميت ويژه اي برخوردارند. فرآيند تعيين اولويت‌ها بايد به صورت مستمر انجام پذيرد زيرا اين امر مي‌تواند با تغييرات سريعي كه به سبب مشكلات فني و مخاطرات جديد و اطلاعات تازه بدست آمده ايجاد مي‌گردد همراه شود.
4 ) توجه به روش‌ها و منابع آلوده كننده مواد شيميايي مهم و چرخه كامل عمر مواد شيميايي :
توجه به ايمني شيميايي در كليه مراحل چرخه عمر (Cradel to Grave) مواد شيميايي بايد مورد توجه قرار گرفته و بطور جامع مورد بررسي قرار گيرند براي مثال : قبل از دفن پس مانده هاي خطرناك و دفن آنها در زمين بايد به اين موضوع توجه نمود كه آيا با اين عمل بطور ناخواسته سبب آلودگي آب‌هاي زير زميني و يا مشكلات ديگر زيست محيطي نخواهيم شد.
5 ) استفاده و تجارت مواد شيميايي و فن آوري‌هاي مربوط به آن نبايد موجب به مخاطره افتادن سلامت افراد و محيط زيست شود.
6 ) تاكيد بر پيشگيري :
توجه به پيشگيري در منابع آلودگي و يا به حداقل رساندن آن در منبع، بسيار مهم تر از پرداختن به مشكلات موجود و روش‌هاي درماني پس از ايجاد آلودگي است لذا هر جا كه لازم است بايد به مسئله تصفيه و پاكسازي پرداخته شود.
در انتخاب يك برنامه ملّي براي مديريت صحيح زيست محيطي مواد شيميايي خطرناك پيشگيري از بروز آلودگي توسط يك ماده شيميايي به جبران خسارات ناشي از همان ماده شيميايي، برتري دارد. لذا به منظور پيشگيري از آلودگي و حفاظت از سلامت انسان و جلوگيري از تخريب محيط زيست استراتژي‌هاي زير بايد مورد توجه قرار گيرد.
- استفاده بهتر و موثرتر از انرژي
- استفاده از سوخت‌هايي كه حاوي مقادير كمتري از تركيبات سولفور باشند.
- كاهش استفاده از بسته بندي‌هاي غير ضروري كه با انجام آن هزينه هاي دفع و دفن نيز كاهش مي‌يابد
- توسعه يك فنآوري به منظور كاهش زباله هاي جامد، مايع و گازي شكل
- كاهش استفاده از آفت كش‌ها
- گسترش وسايل نقليه عمومي به منظور كاهش استفاده از وسايل نقليه شخصي
- وضع قوانين و مقررات به منظور ايجاد يك انگيزه قوي براي رسيدن به موارد فوق و هم چنين براي جلوگيري از واردات مواد شيميايي خطرناك.
7 ) استفاده از جديدترين و مناسب ترين اطلاعات و ارزيابي‌هاي موجود علمي.
به منظور توسعه و اجراي برنامه ها و سياست‌هاي ايمني شيميايي، كشور‌ها بايد سعي خود را در جهت استفاده از بهترين اطلاعات موجود به كار بندند، كليه توليد كنندگان، فرموله كنندگان، وارد كنندگان و تجار مواد شيميايي، جهت ارزيابي و تصميم گيري‌هاي مناسب مسئولان، الزاما بايد اطلاعات لازم در خصوص مواد شيميايي مربوطه را فراهم و در اختيار گذارند.
8 ) تامين تكنولوژي پيشرفته مناسب
سياست‌هاي ايمني و مديريت مواد شيميايي و انتخاب فن آوري‌هاي مناسب، استفاده و تعمير و نگهداري آنها بايد از طريق همكاري‌هاي فني انجام پذيرد.
9 ) اطلاعات مربوط به ايمني شيميايي، كاربرد مواد شيميايي و خطرات آنها بايد به سهولت در دسترس عموم، كارگران، صنايع، دولت ومسئولين قرار گيرد :
ايمني شيميايي متكي بر وسعت آگاهي‌ها و اطلاعات به دست آمده در زمينه مخاطرات شيميايي است لذا استفاده و فهم اطلاعات بايد ساده بوده و همچنين مي‌بايد از جنبه هاي گوناگون علل و اثرات آن بر سلامتي ومحيط زيست مورد بررسي قرار گيرد آحاد جامعه و كساني كه به گونه اي با مواد شيميايي سروكار دارند حق دارند كه از مخاطرات آن در چهارچوب قوانين و مقررات با حفظ اسرار صنعت مربوطه آگاهي داشته باشند.
10 ) برنامه ريزي در زمينه حوادث شيميايي در مواقع اضطرار
ايجاد آمادگي و مقابله با شرايط اضطراري نيازمند اطلاعاتي است كه براحتي در دسترس باشد تا بتوان مخاطرات را ارزيابي نمود همچنين افراد آموزش ديده و تجهيزات نيز در كاهش اثرات سوء حوادث و تعداد قربانيان موثر است. لذا طرح‌هاي ملّي ايجاد آمادگي در برابر اينگونه بلايا قبلا طراحي و مورد آزمايش قرار گيرند
11 ) برنامه كنترل مواد شيميايي و سموم :
اين برنامه بايد حاوي اطلاعات مورد نياز جهت مقابله و يا بهبود شرايط را دارا باشد و همچنين دسترسي به اطلاعات از طريق (مركز اطلاع رساني) فراهم گردد. كه شامل تسهيلات كلينيكي و آناليز مواد نيز باشد يكي از اقدامات مهمي كه برنامه هاي بين المللي ايمني مواد شيميايي (IPCS) و مجمع بين‌الدولي بهداشت و ايمني شيميايي (IFCS) و برنامه هاي بين سازماني مديريت صحيح مواد شيميايي IOMC ارائه يك سند بين المللي الزام آور قانوني براي حذف 12 ماده شيميايي و سموم آلي پايدار است.
در سال 1992 كشور‌هايي كه در ريودوژانيرو گرد هم آمده بودند به مشكل زيست محيطي در زمينه مواد شيميايي صنعتي شناخته شده با عنوان مواد آلي پايدار اشاره داشته اند.
مواد آلوده كننده آلي پايدار POPs) Persistent Organic Pollutant) چيست ؟
آن دسته از مواد آلي پايداري است كه بسيار سمي، پايدار در محيط، تجمع پذير در بافت‌هاي چربي موجود زنده، و هم چنين خاصيت انتشار پذيري از مناطق گرم به طرف مناطق سرد را دارا است ضمنا اين مواد در چربي ماهي‌ها، شير مادر نيز تجمع پذير بوده و به نسل‌هاي ديگر انتقال پذير است. اولين جلسه كميته مذاكرات بين الدولي INC در مورد (POPs) در 1998 در مونترال كانادا با حضور 92 كشور از جمله ايران صورت پذير است، هدف اين جلسه توافق بين المللي براي ممنوعيت 12 ماده آلي پايدار تا سال 2000 بوده است كه مقرر گرديد اقدامات زير توسط كشورهاي عضو انجام پذيرد.
1 ) كاهش و حذف 12 ماده آلي پايدار DDT ، الدرين، ديلدرين، اندرين، كلراين، هپتاكلر، هگزاكلروبنزن، ميركس، توكسافن، پلي كلرينيتد بي فنيل‌ها (PCBs) دي اكسين‌ها و فوران‌ها
2 ) فراهم نمودن معيارها و فرآيندهايي كه براي تعيين ساير آلوده كننده آلي پايدار علاوه بر 12 آلوده كننده مشخص در نظر گرفته شده و قرار گرفتن آن در ليست اقدامات بعدي
3 ) توجه به فاكتورهاي اقتصادي ـ اجتماعي كه مي‌تواند ناشي از اقدامات جهاني در زمينه حذف POPs بوجود آيد
4 ) توجه به چگونگي اقدامات جهت محدود كردن يا حذف POPs و كاهش اثرات آن بروي توليدات غذايي، كنترل ناقلين يا به عبارت ديگر تاثير سوء بر سلامت انسان‌ها
5 ) توجه به تامين نيروي انساني مناسب كار، اعتبارات، تاثيرات اقتصادي ـ اجتماعي ناشي از كاهش يا حذف مواد آلوده كننده پايدار
پيشنهادها
1 ) وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي مسئول مديريت ايمني مواد شيميايي، درمان مسموميت‌ها و پيشگيري از آلودگي محيطي بوده و همكاري‌هاي لازم با ساير اعضاء مانند وزارت جهاد كشاورزي، وزارت صنايع و معادن، سازمان حفاظت محيط زيست و . . . كه در توسعه پايدار نقش دارند را بوجود آورد.
2 ) تدوين پروفايل ملي و استاني ايمني شيميايي بعنوان اولويت فعاليت‌ها انجام پذيرد.
3 ) فهرست برداري از مواد خطرناك بايد برنامه ريزي شده و توسط اعضاء، تكميل و اجرا گردد.
4 ) تقويت و توسعه مركز اطلاع رساني مواد شيميايي و سموم و كنترل مسموميت‌ها جزء اولويت‌ها قرار گيرند.
5 ) توسعه و تقويت برنامه هاي فوريت، آمادگي و واكنش سريع در مقابل حوادث شيميايي
6 ) تنظيم و تدوين قوانين و دستورالعمل‌هاي لازم در زمينه مديريت ايمني مواد شيميايي صورت گرفته و به مورد اجرا گذارده شود.
7 ) تدوين مديريت ايمن مواد زائد بيمارستان‌ها و مراكز درماني توسط وزارت بهداشت
8 ) برقراري كميته هاي همكاري بين وزارتي جهت همكاري چند جانبه و چند بخشي در راستاي توسعه پايدار.
منابع
1) Key Elements for a National Programme for Chemical Management and Safety
از سري نشريات برنامه هاي بين سازماني مديريت صحيح مواد شيميايي IOMC
2) Persistent Organic Pollutants and Human Health
پروفسور بهداشت محيط و حرفه اي مركز Great lakes دانشگاه ايلي نويز
3) Peter orris, MPH, FACP, FACOM ـو Lin Kaatz Chary, MPH مركز تحقيقات دانشگاه ايلي نويز و Karen Perry, MPA
4 ـ گزارش‌هاي WHO در زمينه ايمني شيميايي.